«پیچِ هرز» و «هرزه پیچ» اقتصاد ایران

کامران نرجه – روزنامه اطلاعات| دیروز (جمعه ۲۳  آبان)  چهل و ششمین سالگرد مسدود سازی دارایی‌های ایران از سوی آمریکا و به نوعی شروع تحریم‌های اقتصادی کشورمان بود.

از  آبان ۱۳۵۸ که آمریکا به تلافی تسخیر سفارت خود در تهران ۱۲‌میلیارد دلار از دارایی‌های ایران را مسدود کرد، تاکنون بالغ بر  ۱۳۰‌میلیارد دلار از اموال کشورمان در آمریکا یا اروپا به بهانه‌های مختلف تحریمی بلوکه شده و از دسترس خارج است.

دامنه تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران اینک بقدری گسترده شده که شامل صنایع نظامی،  پیشرفت‌های موشکی، فناوری‌های هسته‌ای، بخش انرژی (به ویژه حوزه نفت و گاز)، خدمات بانکداری، ارتباطات بانک مرکزی، صنایع کشتیرانی، تجارت بین‌المللی، صنعت بیمه، فعالیت های معدنی و فلزی، تجهیزات پزشکی و  آزمایشگاهی، تحقیقات دانشگاهی و دهها حوزه دیگر می‌شود. علاوه بر آن به جز تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا، ایران مشمول تحریم‌هایی از سوی اتحادیه اروپا و شورای امنیت سازمان‌ملل متحد نیز شده که روی هم رفته بالغ بر ۶۵ درصد اقتصاد کشورمان را  درگیر کرده است.

برآورد یک تحقیق دانشگاهی که پارسال در رسانه‌ها منتشر شد، نشان می‌دهد  مردم ایران در طول ۴۶ سال تحریم‌های بین‌المللی بالغ بر ۱۰۰ هزار تریلیون تومان ضرر کرده‌اند و به عبارتی هر ایرانی حدود ۱.۳ میلیارد تومان دارایی خود را از دست داده است.  البته این ضرر یکجانبه نبوده و آمریکا و کشورهای اروپایی هم زیان هنگفتی از تحریم‌های علیه ایران متحمل شده‌اند.

روزنامه وال استریت ژورنال آمریکا ۱۰ سال قبل در گزارشی منتشر کرد که این کشور به خاطر از دست رفتن فرصت فروش محصولات خود به ایران در فاصله سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۱ بالغ بر ۱۰۰۰ میلیارد دلار ضرر کرده و بیش از ۶۶ هزار فرصت شغلی خود را از دست داده است.

این رقم احتمالا اکنون به حدود ۳۰۰۰ هزار میلیارد دلار ضرر مالی و از دست رفتن بالغ بر ۱۵۰ هزار فرصت شغلی در این کشور تبدیل شده است.

در اروپا   نیز تحریم‌های ۴ دهه اخیر علیه ایران بالغ بر ۲۰۰۰ میلیارد دلار هدررفت فرصت فروش کالا و خدمات و حذف ۲۰۰ هزار فرصت شغلی به همراه داشته است.

با وجود این خسارات بسیار سنگین، تحریم‌ها گرچه در کاهش سرعت پیشرفت اقتصادی و اجتماعی ایران تأثیر داشته‌اند ولی نتوانسته است حرکت توسعه فراگیر ایران را متوقف کند و یا زندگی مردم را ساقط سازد.

درست مثل یک «پیچ هرز» که باعث اصطکاک و درگیری یک‌چرخ متحرک شده ولی به دلیل ناکارآمدی قادر به توقف کامل حرکت این چرخ نیست. پیچ هرز اگرچه بسته شده ولی در جای خود همچنان می‌چرخد و حرکت دارد.

آنچه تاکنون موجب این ناکارآمدی و هرزی پیچ تحریم‌های بین‌المللی ایران بوده، ابعاد گسترده اقتصاد ما و ظرفیت‌های فراوان درآمدزایی در حوزه‌های مختلف تجاری، صنعتی، کشاورزی، معدنی، ترانزیتی، علمی و غیره بوده است.

 فارغ از سخنان احساسی و شعارگونه، اینکه بپذیریم ارتباطات اقتصادی ایران با بازارهای جهانی صرفا  محدود به آمریکا و کشورهای اروپایی بوده و تحریم‌ها موجب شده است تجارت خارجی ما با کشورهای همسایه از بین برود یا نقش پُررنگ ایران در ترانزیت کریدورهای ریلی و جاده‌ای فراموش شود، تصور کاملا اشتباهی است. زیرا به استناد آمارهای رسمی، اقتصاد  ایران همچنان جایگاه   ۲۰ تا  ۲۵ جهانی را  داراست و سالانه بالغ بر ۱۸۰ میلیارد دلار با کشورهای دیگر تجارت نفتی و غیرنفتی دارد.  علاوه بر این اخیرا  نیز طرح‌های سودآوری را برای استفاده از ظرفیت‌های ترانزیتی خود و اتصال بازارهای غرب و شرق آسیا به اروپا  اجرایی کرده که از تأثیر تحریم‌های بین‌المللی بر اقتصاد ملی خواهد کاست.

ناظران جهانی و به خصوص شرکای اقتصادی ایران درآسیا   اینک به وضوح اعلام می‌کنند که  نمی‌توان با حربه تحریم، اقتصاد ایران را فلج کرد، زیرا  این کشور از دهها دریچه دیگر برای رفاه ملی خود ارتزاق دارد؛ هرچند این منافذِ غیرقابلِ تحریم، باریک و کوچک باشند.

اما آنچه سبب‌شده این پتانسیل‌های کوچک و درآمدزا در اقتصاد ایران به خوبی مورد استفاده قرار نگیرند، شکل دیگری از تحریم هاست که از آن به عنوان «تحریم های داخلی» یاد می شود.
تحریم‌های داخلی، همان قوانین دست‌وپاگیر، مصوبه‌های مزاحم و بروکراسی نفس‌گیری است که تولیدکنندگان و کارآفرینان را  سال‌ها به حاشیه رانده و هزینه‌های سنگینی در فضای کسب و به آنها تحمیل کرده است.

شیوه عملکرد تحریم‌های داخلی درست همانند علف‌های هرز و پیچک های مزاحمی است که توان رشد و نمو گیاهان اصلی یک باغ را می‌گیرد. این «هرزه پیچ های» پرتعداد و بی مصرف،  از رسیدن منابع لازم برای رویش محصولات مفید جلوگیری می‌کنند و در نهایت کل باغ را  به خشکی می‌کشند.

موانعی نظیر مجوزهای پیچیده و زمانبر، مصوبه‌های متعدد و ناگهانی، مقررات دست‌وپاگیر و ضد تولید در کنار  اعمال مدیریت جزیره‌ای  دستگاه‌های مسئول اکنون بیشتر از تحریم‌های بین‌المللی به فضای کسب و کار ایران فشار می آورد.

بررسی مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران نشان می‌دهد که عبور از چرخه مقررات دست‌وپاگیر و ضد تولید در دستگاه‌های دولتی سالانه ۲۰ تا ۲۵ درصد به کارآفرینان کشور هزینه تحمیل می‌کند.

 گزارش هفته قبل کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی نیز نشان می‌دهد ناترازی منابع آب، برق و گاز به همراه ناتوانی دولت در اولویت‌دهی به تأمین نیازهای بخش صنعت فقط ظرف یک‌سال اخیر بالغ بر ۳۰۳ هزار میلیارد تومان به اقتصاد ملی ضرر وارد کرده است.

در بخش کشاورزی هم، نبود مکانیزم های جایگزین برای تبدیل کشت سنتی و آب بر به شیوه های نوین و بهره رو در تولید محصول، سالانه بیش از ۵۰۰ هزار میلیارد تومان از منابع ملی را هدر می‌دهد.

به این خود تحریمی‌ها باید مشکل قیمت‌گذاری دستوری دولت، وجود ارز چندنرخی، کمبود تسهیلات بانکی برای سرمایه در گردش بنگاه‌های تولیدی، نبود مهارت فنی در نیروی انسانی جویای کار،

عوارض سنگین بیمه‌ای، مالیاتی، گمرکی، شهری و چالش‌هایی نظیر تعدد مراجع تصمیم‌گیری در حوزه‌های تجاری، صنعتی، کشاورزی و خدماتی را  بیفزاییم.

بدیهی‌است در چنین فضایی بیش از تأثیر «پیچ هرز» تحریم‌های بین المللی باید نگران فشار «هرزه پیچ ها» و تحریم‌های داخلی بر اقتصاد ملی باشیم و همت مدیریتی خود را بر رفع آنها متمرکز سازیم.