سخنان مریم قوجایی درباره تمکین زنان

انتشار بخشی کوتاه از سخنان مریم قوجایی، استاد حوزه علمیه، در روزهای اخیر موجی از واکنش‌ها و انتقادها را در فضای مجازی برانگیخت؛ واکنش‌هایی که عمدتاً بر پایه همان ویدئوی چندثانیه‌ای شکل گرفت و کمتر به زمینه و ادامه صحبت‌های او توجه شد. این در حالی است که بررسی کامل اظهارات قوجایی نشان می‌دهد روایت منتشرشده، تصویری ناقص از دیدگاه اوست و بخش مهمی از سخنانش به نقد فقهی و حقوقی همین مسئله و تبعیض‌های موجود در قانون مدنی ایران اختصاص دارد؛ موضوعی که بار دیگر بحث تمکین، حقوق جنسی زوجین و نسبت فقه با عدالت و کرامت انسانی را به کانون توجه افکار عمومی بازگردانده است.

به گزارش رویداد۲۴، در روز‌های اخیر ویدئوی کوتاهی از صحبت‌های مریم قوجایی استاد حوزه علمیه در فضای مجازی منتشر شد که او در صحبت‌هایش درباره اهمیت تمکین زن از شوهر در هر شرایطی می‌گوید. قوجایی در این ویدئو تاکید می‌کند که بر اساس فقه اسلامی زن در هر شرایطی باید از شوهر خود تمکین کند حتی اگر روی شتر مردی مطالبه رابطه جنسی کرد زن باید تمکین کند.

انتشار این ویدئو با بازتاب‌های منفی زیادی مواجه شد حال آن که بررسی‌های رویداد ۲۴ نشان می‌دهد این ویدئو تنها بخش کوتاهی از سخنان کامل قوجایی است که اتفاقاً بعد از این اظهارات درباره این مساله در فقه انتقاد و تثبیت قانون بر روی این مساله و تبعیض شدید بین زن و مرد در این خصوص انتقاد می‌کند.

در ویدئوی کامل سخنان قوجایی او می‌گوید که اگر چنین حقی برای مردم در نظر گرفته شده که باید در هر شرایطی تمکین زن را برای رابطه جنسی داشته باشد چرا چنین حقی برای زنان در قانون مدنی ما در نظر گرفته نشده است و در دادگاه‌های ایران در صورتی که مرد تنها هر ۴ ماه یکبار با زن رابطه جنسی داشته باشد، زن دیگر حق اعتراض قانونی ندارد. قوجایی مشخصاً انتقاد دارد که اگر چنین حقوق جنسی برای مردان از منظر اسلام در قانون در نظر گرفته شده است چرا از اساس در قانون برای زنان چنین حق اعتراضی وجود ندارد.

در فقه اسلامی، «تمکین» به‌عنوان یکی از آثار عقد نکاح مطرح می‌شود و معمولاً به معنای فراهم بودن امکان بهره‌مندی زناشویی در چارچوب شرع و عرف میان زن و شوهر تفسیر می‌گردد. این مفهوم در منابع فقهی بیشتر ذیل بحث «حقوق و تکالیف متقابل زوجین» بررسی شده و نباید آن را جدا از سایر تعهدات و حقوقی دانست که بر عهده هر دو طرف قرار دارد. فقهای شیعه و اهل سنت عموماً بر این نظرند که اصل تمکین، به‌عنوان یک وظیفه کلی، پس از تحقق عقد صحیح ازدواج بر عهده زن قرار می‌گیرد و در مقابل، نفقه و تأمین مالی زندگی از وظایف شوهر است. به بیان دیگر، تمکین و نفقه در فقه نوعی رابطه دوسویه دارند و هر یک در گرو تحقق دیگری تعریف می‌شود. با این حال، فقه اسلامی تمکین را امری مطلق و بدون قید نمی‌داند و برای آن شرایط و استثنائاتی قائل است.

از جمله مواردی که در فقه به‌عنوان مانع تمکین مطرح می‌شود، وجود عذر شرعی یا عقلی است؛ مانند بیماری، ضرر جسمی یا روانی، یا شرایطی که انجام رابطه زناشویی موجب مشقت غیرمتعارف برای زن شود. بسیاری از فقها بر اساس قاعده «لاضرر و لاضرار» تأکید می‌کنند که هیچ حکمی در اسلام نباید موجب آسیب جدی به فرد شود و از همین رو، در چنین شرایطی زن الزام شرعی به تمکین ندارد. همچنین در برخی دیدگاه‌ها، رعایت شأن و کرامت انسانی زن و توجه به رضایت و آرامش او در زندگی مشترک مورد تأکید قرار گرفته است.

در دهه‌های اخیر، برخی فقها و پژوهشگران فقهی با نگاهی جدیدتر به مسئله تمکین نگریسته‌اند و تلاش کرده‌اند آن را در چارچوب اخلاق زناشویی، مودت و رحمت تفسیر کنند؛ مفاهیمی که به‌صراحت در قرآن به‌عنوان پایه‌های زندگی مشترک معرفی شده‌اند. از این منظر، تمکین نه صرفاً یک تکلیف یک‌طرفه، بلکه بخشی از تعامل عاطفی و مسئولانه میان زن و شوهر است که باید با احترام متقابل همراه باشد. در نهایت، می‌توان گفت احکام فقهی مربوط به تمکین جنسی، هرچند ریشه در متون کلاسیک دارند، اما فهم و اجرای آنها بدون توجه به شرایط زمانه، عرف اجتماعی و کرامت انسانی، می‌تواند به برداشت‌های تقلیل‌گرایانه منجر شود. از همین رو، بسیاری از صاحب‌نظران بر ضرورت تفسیر جامع این احکام در کنار سایر حقوق و تکالیف زوجین تأکید می‌کنند تا تعادل و عدالت در زندگی مشترک حفظ شود.