حضرت زهرا(س) در خطبه فدکیه به ۳۹ آیه استناد کردند

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، حجت الاسلام علیرضا قبادی به مناسبت ایام شهادت حضرت فاطمه زهرا(س) در گفت و گو با ایرنا به شیوه‌های استناد دختر رسول خدا(ص) به قرآن کریم در خطبه فدکیه اشاره کرد و اظهار داشت: شاید ادعای گزافی نباشد که بگوییم برای شناخت برخی از عالی ترین و ناب ترین معارف توحیدی و شناخت برخی حقایق تاریخی مربوط به دوره پس از ارتحال پیامبر(ص) و روشن شدن بعضی ابهامات از تاریخ صدر اسلام به مانند سخنان حضرت فاطمه( س)، کلامی نتوان ارائه کرد. زیرا این سخنان از شخصیتی صادر شده که میان او و پیامبر اکرم(ص) قرابت متقابل ویژه ای وجود داشت و به مانند او کمتر کسی به تفسیر حوادث و وقایع تاریخی آن دوره تاریخی، آگاهی و اشراف داشت.

خطبه فدکیه، الگویی برای نحوه استناد کردن به آیات قرآن

قبادی افزود: خطبه معروف به فدکیه، معروف‌ترین خطبه حضرت زهرای مرضیه(س) است که در مسجد پیامبر و در جمع مهاجرین و انصار ایراد شده است. این خطبه علاوه بر این‌که ما را با معارف قرآنی آشنا می‌سازد و موجب فهم دقیق‌تر سخنان آن حضرت می شود، الگویی از نحوه استنادات به آیات قرآن کریم در اختیار ما قرار می دهد. چون آن حضرت در این خطبه به ۳۹ آیه استناد کردند؛ آیاتی از سوره های آل عمران، توبه، مائده، هود و مریم.

وی افزود: خطبه فدکیه سند کم نظیری برای فهم وقایع صدر اسلام است و این خطبه گنجینه ارزشمندی برای شناخت جریان های فکری و فرهنگی دوره مهم تاریخی صدر اسلام است. سخنرانی حضرت فاطمه(س) همچنین مجموعه کم‌نظیری از آموزه‌های اعتقادی- اخلاقی است و تاکنون شرح و تفسیرهای متعددی از این خطبه نگاشته شده است؛ اما بررسی های به‌عمل آمده نشان می دهد که شرح و تحلیلی بر اساس استنادات قرآنی از این خطبه به خصوص درباره شیوه های استناد آن، انجام نگرفته است.

این پژوهشگر مذهبی اضافه کرد: یکی از شیوه های درک و شناسایی متن، بررسی پیوند متن با فرامتن است. چنین شناختی، هم از بررسی و تحلیل پیوند متن با موقعیت اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، یعنی زمانه و زمینه ایراد متن، و هم با بررسی و تحلیل استناداتی که در متن شده است، حاصل می شود. در واقع تحلیل و تفسیر متن با فرامتن از طریق شناسایی استنادات، یکی از مهم ترین و مطمئن ترین شیوه های فهم متن است؛ به‌ویژه اگر استنادات به منبع و مرجع، مصون از خطا بوده و استناد کننده، خود، مفسر به حقایق و لطایف متن مستند شده یعنی قرآن باشد.

هشدار حضرت زهرا(س) برای رعایت تقوای الهی

قبادی گفت: حضرت فاطمه (س) در آغاز این سخنرانی، با عبارات و تعابیر زیبا زبانی، خداوند را ستایش کرد و به وحدانیت خداوند و رسالت حضرت محمد(ص) شهادت داد. سپس به فلسفه و کارکردهای برخی اعمال و آموزه های اعتقادی و اخلاقی اسلامی اشاره کردند. آنگاه پیش از آنکه کلام اصلی خود را آغاز کنند، بخشی از آیه ۱۰۲ سوره آل عمران را قرائت کردند؛ «اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ». آنچنان که خدا شایسته پروا(تقوا) خداوند است از او پروا کنید و جز به مسلمانی نمیرید!

وی افزود: این آیه شامل دو دستور است؛ یکی رعایت پروای الهی و دیگری مرگ مسلمانه. حضرت فاطمه(س) با به کار بردن حرف «فاء» در آغاز آیه و استناد به آیه مزبور، افزون بر اتصال و ارتباط میان سخنانشان، هم به رعایت تقوای الهی در انجام واجبات و ترک محرماتی تاکید کردند که در کلام پیشین، به آنها سفارش کرده بودند و هم ضرورت شنیدن کلام بعدی خود را به مخاطبان متذکر می شوند.

این استاد دانشگاه ادامه داد: اگر به سیاق آیاتی که در قرآن به تقوا سفارش شده، بنگریم، به قاعده ای که در به‌کارگیری تقوا در قرآن کریم اشاره شد، در کلام حضرت زهرا (س) نیز یافت می شود اما حکمت و دلیل این‌که چرا آن حضرت در میان همه آیاتی که در قرآن به تقوا سفارش شده است به این آیه استناد کردند که رعایت تقوا را در عالی ترین نوع خود از اهل ایمان خواسته است، باید پاسخ آن را در بافتار و سیاق قرآنی آیه استنادی در سوره آل عمران، جست‌وجو کرد.

وی ادامه داد: این آیه درباره نکاتی همچون تمسک به ریسمان الهی، حفظ وحدت و پرهیز از تفرقه، قدرشناسی و حفاظت و حراست از نعمت ها و انذار از ناسپاسی در مقابل نعمت ها و پیامدهای آن، توجه به هویت جمعی به عنوان نیکوترین امت و التفات به جایگاه والای امر به معروف و نهی از منکر در جامعه و کارکردهای آن است. حضرت زهرا (س) با قرائت و استناد به این آیه، با توجه به نزدیکی زمان ایراد خطبه با زمان نزول قرآن، الزامات، هشدارها و انذارهایی را تداعی می کند که در سیاق آیه در قرآن به آن اشاره شده است.

قبادی افزود: به عبارت دیگر آن حضرت به مشابهت و همخوانی بافتار آیه با شرایط سیاسی و اجتماعی زمانه خودشان باور دارند. هشدار پایان آیه درباره نوع مرگ که می فرماید «جز در حال مسلمان بودن با مرگ ملاقات نکنید!»، تایید دیگری برای توجه به انذارهای آن حضرت و لزوم رعایت تقوای الهی در این خصوص است؛ به‌ویژه آن که این هشدار، یادآور وصیت حضرت یعقوب(ع) به فررندانش در پایان عمر آن پیامبر خداست و جزو مهمترین و اساسی ترین وصیت هایی است که به سبب اهمیت آن در قرآن کریم به آن اشاره شده است.

این کارشناس مذهبی اضافه کرد: بنابر این، استناد به آیه، هشدار و تنبهی برای شنوا کردن جمعیتی است که گویا در حال پیمودن مسیری به جز سیره و سنت رسول خدا( ص) بودند و چنین شیوه ای منجر به خروج آنان از دین اسلام یعنی مرگ غیرمسلمانه می شد. لذا معرفت زهرای مرضیه به قرآن کریم و تسلط و مهارت آن حضرت در سخنوری به حدی بود که استناد به آیه مزبور، نه تنها وقفه‌ای در کلام حضرت ایجاد نمی کند؛ بلکه این استناد به شیوه عالی، مکمل و مصدق کلام دختر رسول خداست.

وی تاکید کرد: استناد آن حضرت به بخشی از آیه چنان متناسب متن است که می توان مدعی شد که تفکیک این دو کلام از یکدیگر بی تردید برای کسانی که با قرآن آشنایی ندارند، آسان نیست. این استناد همچنین خاستگاه، منبع فکری و اعتقادی حضرت فاطمه(س) را در تبیین و حل مسائل سیاسی و اجتماعی نشان می دهد.

قبادی اضافه کرد: از زیبایی ها و جذابیت‌های دیگر شیوه استنادی خطبه فدکیه این است که اولین استناد آن حضرت به قرآن کریم در این خطبه از بنیادی ترین، اساس ترین، مهم ترین و جامع ترین توصیه ها در منظومه و سپهر معرفتی قرآن کریم و آموزهای دینی و اسلامی است.