کرمانشاه در مرز «ورشکستگی آبی»؛ کسری ۱.۴ میلیارد مکعبی آب در دشتها
کرمانشاه- کسری ۱.۴ میلیارد مترمکعبی آبخوانها و خالی ماندن نیمی از سدها، زنگ خطر فرونشست زمین را به صدا درآورد تا استان رسماً در مرز «ورشکستگی آبی» قرار گیرد.
خبرگزاری مهر – گروه استانها – کوثر یاوری: آب، به عنوان مایه حیات و محور توسعه پایدار، همواره نقشی بی بدیل در شکلگیری تمدنها و پیشرفت جوامع بشری ایفا کرده است. در طول تاریخ، مدیریت این عنصر حیاتی یکی از بزرگترین دغدغههای بشر بوده و در دوران معاصر، با پیچیدهتر شدن جوامع و افزایش نیازها، مهندسی آب به یکی از ارکان اصلی حکمرانی تبدیل شده است. در این میان، سدها همچنان یکی از اصلیترین و حیاتیترین سازههای مهندسی برای تأمین آب، کنترل سیلاب و تولید انرژی به شمار میروند. این سازههای عظیم که نمادی از غلبه دانش مهندسی بر طبیعت محسوب میشوند، در بسیاری از حوضههای آبریز کشور، از جمله استان زرخیز و کوهستانی کرمانشاه، به عنوان ستون فقرات نظام تأمین آب عمل میکنند.
استان کرمانشاه با قرارگیری در دامنههای غربی رشتهکوه زاگرس و برخورداری از سامانههای بارشی مدیترانهای، یکی از قطبهای مهم کشاورزی و منابع آبی کشور است. با این حال، توزیع زمانی و مکانی بارشها در این استان همواره یکسان نیست. از سوی دیگر، با تشدید تنش آبی در فلات ایران، افزایش روزافزون نیاز بخشهای شرب برای جمعیت در حال رشد، توسعه اراضی کشاورزی و نیازهای فزاینده بخش صنعت، فشار بر منابع آبی تجدیدپذیر بیش از هر زمان دیگری احساس میشود. در چنین شرایطی، نقش سدها در مدیریت منابع آب بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. این سازهها نه تنها وظیفه ذخیرهسازی آب در فصول پربارش برای استفاده در فصول خشک را بر عهده دارند، بلکه به عنوان ابزاری حیاتی برای ایجاد تعادل میان عرضه و تقاضا شناخته میشوند.
ضرورتهای نوین و نوسانات اقلیمی
آنچه که بحث سدسازی و مدیریت مخازن را در کرمانشاه به یک موضوع راهبردی تبدیل کرده است، تنها نیازهای سنتی نیست؛ بلکه بروز نوسانات شدید اقلیمی در دهه اخیر، معادلات پیشین را بر هم زده است. تغییرات اقلیمی با تغییر در الگوهای بارش، باعث شده است تا بارشها از حالت “برف و بارانهای ملایم و طولانی” به سمت “رگبارهای سیلآسا و کوتاهمدت” تغییر ماهیت دهند. این پدیده دو پیامد متضاد دارد: خشکسالیهای طولانی و سیلابهای ویرانگر.
در این بستر، سدها با اهدافی چون ذخیرهسازی و تنظیم جریان آب و مهار سیلابها احداث میشوند تا امنیت آبی و ایمنی فیزیکی مناطق پاییندست را تضمین کنند. علاوه بر این، پتانسیل تولید انرژی برقآبی در سدهای استان کرمانشاه، به عنوان یک منبع انرژی پاک و تجدیدپذیر، در پایداری شبکه برق کشور در زمانهای اوج مصرف نقشی انکارناپذیر دارد. بنابراین، میتوان گفت که حیات اقتصادی و اجتماعی استان، پیوندی ناگسستنی با عملکرد صحیح و مدیریت بهینه این مخازن آبی دارد.
روی دیگر سکه؛ چالشها و پیامدها
با وجود تمام مزایای ذکر شده، نگاه یکجانبه و صرفاً سازهای به مدیریت آب، بدون در نظر گرفتن پیامدهای بلندمدت، میتواند گمراهکننده باشد. تجربه سالهای اخیر در سطح جهانی و ملی نشان میدهد که احداث و بهرهبرداری از سدها، علاوه بر مزایای قابل توجه، با چالشهای جدی و گاه جبرانناپذیری همراه است. یکی از مهمترین این چالشها، پدیده “رسوبگذاری” در مخازن سدهاست. فرسایش خاک در حوضههای آبریز بالادست، باعث انتقال حجم عظیمی از رسوبات به مخازن سدها شده که این امر نه تنها عمر مفید سد را کاهش میدهد، بلکه ظرفیت ذخیرهسازی آب را نیز به شدت پایین میآورد.
علاوه بر این، تغییر رژیم طبیعی جریان رودخانهها یکی دیگر از پیامدهای مداخله در چرخه هیدرولوژی است. کاهش حقآبههای زیستمحیطی پاییندست، خشک شدن تالابها و تغییر در اکوسیستمهای رودخانهای، از جمله پیامدهای زیستمحیطی است که نمیتوان آنها را نادیده گرفت. همچنین، آثار اجتماعی ناشی از جابجایی جوامع محلی، زیر آب رفتن اراضی کشاورزی و آثار باستانی و تغییر در معیشت ساکنان حاشیه رودخانهها، از جمله موضوعاتی است که نیازمند توجه ویژه جامعهشناسان و برنامهریزان است.
به سوی مدیریت یکپارچه
امروزه کارشناسان و متخصصان حوزه آب تأکید دارند که دوران نگاه صرفاً سازهای به پایان رسیده است. انتخاب نوع سد، محل احداث و بهویژه نحوه بهرهبرداری از آن، باید بر پایه مطالعات دقیق فنی، زیستمحیطی و اجتماعی و در چارچوب “مدیریت یکپارچه منابع آب” (IWRM) انجام گیرد. این رویکرد به معنای ایجاد تعادل میان توسعه اقتصادی، عدالت اجتماعی و پایداری زیستمحیطی است.
مدیریت سدهای استان کرمانشاه در این برهه حساس، نیازمند رویکردی چندوجهی است که در آن، حفظ منابع آب زیرزمینی، کنترل فرسایش خاک در بالادست، اصلاح الگوی کشت و افزایش راندمان آبیاری در پاییندست، همگام با مدیریت مخازن سدها پیش برود. تنها در این صورت است که میتوان سدها را نه به عنوان عامل تخریب اکوسیستم، بلکه به عنوان ابزاری کارآمد برای عبور از بحرانهای آبی و تضمین امنیت غذایی و انرژی استان قلمداد کرد. در ادامه این گزارش، به بررسی دقیقتر وضعیت سدهای استان، حجم ذخایر و چالشهای مدیریتی آنها خواهیم پرداخت.
نقش حیاتی سدها در مدیریت آب
دکتر خهبات خسروی استاد دانشگاه رازی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به جایگاه مهندسی منابع آب در دنیای امروز اظهار داشت: سدها به عنوان سازههای مهم مهندسی، با اهداف متعددی نظیر ذخیره، کنترل، تنظیم و انتقال آب احداث میشوند. این سازهها نقشی کلیدی در مدیریت پایدار منابع آب، توسعه کشاورزی، تولید انرژی پاک و کاهش خسارات ویرانگر ناشی از سیلاب ایفا میکنند.
وی افزود: سدها از منظر عملکرد، ابعاد، جنس مصالح و اهداف بهرهبرداری به انواع مختلفی تقسیم میشوند که هر یک دارای مزایا و محدودیتهای منحصر به فردی هستند و شناخت دقیق این ویژگیها برای تصمیمگیران و مدیران منابع آب ضروری است.
سدهای مخزنی؛ ستون فقرات تأمین آب با چالشهای هزینهبر
استاد دانشگاه رازی در تشریح «سدهای مخزنی» گفت: این نوع سدها رایجترین گونه سدسازی محسوب میشوند که با ایجاد یک مخزن بزرگ در پشت سازه، امکان ذخیرهسازی آب در دورههای مرطوب و پربارش و استفاده از آن در فصول خشک را فراهم میکنند.
خسروی درباره کاربردهای این نوع سدها بیان کرد: تأمین آب شرب و کشاورزی، تولید انرژی برقآبی، کنترل سیلابهای بزرگ، تغذیه مصنوعی آبخوانها و تنظیم جریان رودخانهها از مهمترین اهداف احداث سدهای مخزنی است. از مزایای بارز این سازهها میتوان به قابلیت تنظیم نوسانات هیدرولوژیکی، افزایش اطمینان در تأمین آب و عملکرد چندمنظوره آنها اشاره کرد.
وی با این حال به معایب این سازههای عظیم نیز اشاره کرد و افزود: هزینه بسیار بالای ساخت و نگهداری، مشکل رسوبگذاری که منجر به کاهش عمر مفید مخزن میشود، و همچنین پیامدهای زیستمحیطی نظیر تغییر رژیم طبیعی جریان رودخانه، آسیب به اکوسیستمها و بعضاً جابجایی اجباری جوامع محلی، از جمله چالشهای جدی سدهای مخزنی است.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: سدهای مخزنی از نظر فنی و نوع ساخت به دستههای مختلفی از جمله بتنی (وزنی، قوسی، پشتبنددار)، خاکی (همگن، هستهدار)، سنگریزهای و ترکیبی تقسیم میشوند.
سدهای انحرافی و کوچکمقیاس؛ راهکاری برای مدیریت خرد
خسروی در ادامه به معرفی دسته دوم یعنی «سدهای انحرافی و کوچکمقیاس» پرداخت و گفت: این سازهها برخلاف سدهای مخزنی، معمولاً در مقیاس کوچک و با هدف مدیریت منابع آب در سرشاخهها احداث میشوند. کنترل سیلابهای محلی، کاهش فرسایش خاک، تغذیه سفرههای آب زیرزمینی و بهبود پوشش گیاهی از اهداف اصلی این سازههاست.
وی تصریح کرد: سدهای انحرافی و سازههای آبخیزداری (نظیر گابیونی، خشکهچین، سنگی-ملاتی و الواری) به دلیل هزینه ساخت پایین، سازگاری بالا با محیطزیست و کمک به نفوذ آب در زمین، گزینههای مناسبی برای مدیریت پایدار حوضههای آبریز هستند.
استاد دانشگاه رازی افزود: البته این سازهها نیز محدودیتهایی دارند؛ از جمله ظرفیت ذخیرهسازی محدود، عمر کوتاهتر به دلیل پر شدن سریع با رسوبات و نیاز به احداث شبکهای گسترده از آنها برای تأثیرگذاری ملموس در حوضه آبریز.
لزوم انتخاب هوشمندانه بر اساس اقلیم و جغرافیا
خهبات خسروی در پایان تأکید کرد: هیچ نسخهی واحدی برای مدیریت آب وجود ندارد. هر نوع سد، مزایا و محدودیتهای خاص خود را دارد. انتخاب میان سدهای مخزنی بزرگ یا سازههای کوچک انحرافی، باید بر اساس مطالعات دقیق شامل بررسی شیب آبراهه، دبی سیلاب، میزان فرسایشپذیری خاک، شرایط زمینشناسی منطقه و اهداف کلان مدیریت حوضه صورت گیرد تا بیشترین بهرهوری با کمترین خسارت به طبیعت حاصل شود.
هشدار آبی در کرمانشاه؛ کاهش ۳۴ درصدی بارشها و مشاهده علائم فرونشست در دشتهای استان
بهرام درویشی مدیرعامل شرکت آب منطقهای کرمانشاه در گفتگو با خبرنگار مهر در تشریح آخرین وضعیت بارشهای استان اظهار داشت: میانگین بارشهای ثبت شده در استان کرمانشاه تاکنون ۸۸ میلیمتر بوده است. این رقم در مقایسه با سال آبی گذشته که خود سالی کمبارش و غیرنرمال محسوب میشد، ۲۴ درصد کاهش و نسبت به میانگین بلندمدت، ۳۴ درصد کاهش را نشان میدهد که بیانگر سپری کردن یک سال آبی نامناسب تا به امروز است.
نیمی از ظرفیت سدها خالی است
وی با اشاره به وضعیت ذخایر سطحی و سدهای استان افزود: هماکنون ۵۵ درصد از ظرفیت مخازن سدهای استان خالی است و تنها ۴۵ درصد حجم آنها پرشدگی دارد. نکته حائز اهمیت این است که بخش عمدهای از همین ۴۵ درصد آب موجود نیز مربوط به «حجم مرده» سدهاست که عملاً از دسترس خارج بوده و قابلیت بهرهبرداری ندارد.
مدیرعامل شرکت آب منطقهای کرمانشاه با هشدار جدی نسبت به وضعیت منابع آب زیرزمینی تصریح کرد: آسیبهای وارده به سفرههای آب زیرزمینی به سادگی قابل جبران نیست. حرکت آب در آبخوانها بسیار کند است و حتی اگر خوششانس باشیم و دشتها دچار فرونشست نشده باشند، بازگشت آب و تغذیه مجدد این سفرهها نیازمند دهها سال زمان و وقوع بارندگیهای نرمال، مستمر و پیدرپی است.
کسری مخزن میلیاردی و خطر فرونشست
درویشی از کسری تجمعی یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون مترمکعبی در سطح دشتهای استان خبر داد و گفت: متأسفانه علائم فرونشست زمین در حد یک تا دو درصد در برخی از دشتهای استان، از جمله دشت «حسنآباد شیان» مشاهده شده است که زنگ خطری جدی برای اکوسیستم منطقه محسوب میشود.
وی در پایان با تأکید بر لزوم برخورد با برداشتهای غیرقانونی خاطرنشان کرد: خوشبختانه برنامه انسداد چاههای غیرمجاز با سرعت و جدیت بالا در دستور کار «کمیته سازگاری با کمآبی استان» قرار گرفته است تا از تشدید بحران جلوگیری شود.
برآیند نظرات کارشناسی و آمارهای نگرانکننده متولیان آب استان، ترسیمگر وضعیتی است که در آن تکیه صرف بر سخاوت آسمان و سازههای بتنی، دیگر ضامن امنیت آبی کرمانشاه نیست. تلاقیِ کاهش ۳۴ درصدی بارشها و خالی ماندن بیش از نیمی از ظرفیت سدها با واقعیتِ تلخِ کسری ۱.۴ میلیارد مترمکعبی آبخوانها و ظهور پدیده شوم فرونشست، نشان میدهد که کرمانشاه در مرز یک بحران برگشتناپذیر قرار دارد. آنچه امروز بیش از احداث سدهای جدید اهمیت دارد، تغییر رویکرد به سمت «مدیریت توأمان منابع و مصارف» است؛ راهبردی که در آن انتخاب نوع سازههای آبی (مخزنی یا انحرافی) با دقت وسواسگونه علمی انجام شود و همزمان، انسداد چاههای غیرمجاز و پذیرش اصل «سازگاری با کمآبی» در اولویت قرار گیرد. چرا که به گفته کارشناسان، احیای آبخوانهای آسیبدیده دههها زمان میبرد و تعلل در اجرای این اصلاحات، هزینهای به سنگینی نابودی دشتهای حاصلخیز استان خواهد داشت.
گردآوری: کولاک
شما چه نظری دارید؟ دیدگاه خود را در سایت کولاک بنویسید.
